Ανταγωνισμοί και καθεστώτα αλήθειας στον σύγχρονο πολιτικό λόγο: Μετα-αλήθεια, ψευδείς ειδήσεις και προπαγάνδα

Η επισκόπηση της σύγχρονης πολιτικής ιστορίας προσφέρει αρκετά παραδείγματα αντιπαραθέσεων στις οποίες ορισμένες εκδοχές πολιτικού λόγου καταγγέλλονται, λιγότερο ή περισσότερο, ως μηχανισμοί στρέβλωσης της πραγματικότητας. Άλλοτε με αναφορά σε δημαγωγικό κι άλλοτε σε λαϊκιστικό πλαίσιο, οι σχετικοί χαρακτηρισμοί αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της καθημερινής πολιτικής αντιπαράθεσης και παράγουν συγκεκριμένες σημασίες και εικόνες για τη «φύση» και τη λειτουργία της, αλλά και για την ίδια την πολιτική γενικότερα. Εσχάτως, η στρεβλωτική λειτουργία ορισμένων πολιτικών λόγων επισημαίνεται με αναφορά σε «ψευδή» ή «εναλλακτικά» γεγονότα (fake or alternative facts), που είτε υποδεικνύεται πως παράγονται από μια κεντρική εστία παραπληροφόρησης και παραπλάνησης, για την οποία στα καθ’ ημάς υιοθετείται το μεταφορικό σχήμα της «μονταζιέρας», είτε διαπιστώνεται πως κυκλοφορούν από αναρίθμητες πηγές στο πλαίσιο μιας συστηματικής διαδικασίας παραποίησης στην οποία συχνά αποδίδεται το όνομα «προπαγάνδα».

Η εξάπλωση, όπως διαπιστώνεται, των φαινομένων στρέβλωσης της πραγματικότητας από «παραπλανητικές» ειδήσεις, θέσεις και τοποθετήσεις, έχει μάλιστα πρόσφατα οδηγήσει στην αναζήτηση τρόπων ελέγχου και αποτροπής τους. Από την κατασκευή λογισμικού που θα εντοπίζει τα ψευδή γεγονότα και τους αμφιλεγόμενους πολιτικούς ισχυρισμούς, μέχρι και την ίδια την επιστημονική ανάλυση που, επιστρέφοντας ίσως στον θετικισμό της θεωρίας της ιδεολογίας όπως την είχε σκεφθεί ο De Tracy, μοιάζει να στοχεύει στην αποκάλυψη της μιας «μοναδικής» αλήθειας και στην αποκατάστασή της, η επιδίωξη ενός «καθαρού» και «υπεύθυνου» πολιτικού λόγου, απαλλαγμένου από παραπλανητικές στρεβλώσεις, προτείνεται ως στόχος κρίσιμης πολιτικής σημασίας.

Η πολιτική αντιπαράθεση που σημειώνεται με αναφορά σε «στρεβλές» και «παραπλανητικές» εκδοχές πολιτικού λόγου δεν σημαίνει βέβαια πως η επίκληση ενός «μη στρεβλού» και «μη παραπλανητικού» πολιτικού λόγου που αντιπαρατίθεται στις πρώτες αντανακλά «αντικειμενικές πραγματικότητες». Οι πολιτικές δυνάμεις εκφράζουν/αντιπροσωπεύουν δοσμένες κοινωνικές διαιρέσεις και συμφέροντα, διεκδικώντας για τον εαυτό της η καθεμία την «αντικειμενική εκδοχή» της πραγματικότητας. Ούτε συνεπάγεται, επίσης, πως όλες οι εκδοχές πολιτικού λόγου είναι ισοδύναμες ως προς τις αξιώσεις αλήθειας και εγκυρότητας που εγείρουν. Ορισμένοι πολιτικοί λόγοι επιτυγχάνουν – πρόσκαιρη τουλάχιστον – ηγεμονία ή στηρίζονται σε υποθέσεις και δεδομένα που αποσπούν ευρεία συναίνεση, συνθήκη που επιτρέπει την αξιολόγηση άλλων πολιτικών λόγων ως ενεργημάτων αλλοίωσης της πραγματικότητας.

Ωστόσο, η επίκληση από την πλευρά μεμονωμένων πολιτικών δυνάμεων ότι εκφράζουν την «αντικειμενική πραγματικότητα» ενάντια σε πάσης φύσης «στρεβλές» και «παραπλανητικές» εκδοχές της παραμένει δομική παράμετρος του πολιτικού αγώνα. Προκύπτουν έτσι σημαντικά ερευνητικά ερωτήματα που, μεταξύ άλλων, αναφέρονται στις πολιτικές και ιδεολογικές επενέργειες αυτής της «δομικής» συνιστώσας της πολιτικής αντιπαράθεσης. Πώς, εν προκειμένω, αποτυπώνονται στο λόγο δοσμένες κοινωνικοπολιτικές διαιρέσεις και τομές και πώς αυτές συνδέονται με την επίκληση έκφρασης μιας «αντικειμενικής πραγματικότητας» στο πλαίσιο μιας γενικότερης απόπειρας ηγεμονίας; Ποιοι λόγοι, με τα πολιτικά προγράμματα που αντιπροσωπεύουν, καταχωρούνται ως «στρεβλωτικοί» της πραγματικότητας; Από ποιους (αντίπαλους) λόγους και σε ποιες ιστορικές περιστάσεις; Πώς καταφέρνουν ορισμένοι λόγοι να επιτύχουν ευρεία συναίνεση στην καταχώρηση ενός (αντίπαλου) λόγου ως «στρεβλωτικού» της πραγματικότητας και να χαρακτηρίσουν έτσι αναλόγως τα νοηματικά τους περιεχόμενα («δημαγωγικός», «λαϊκιστικός», «προπαγανδιστικός», κ.λπ.); Ποιες κοινωνικές και πολιτικές ταυτότητες διαμορφώνονται στο πλαίσιο αυτών των ανταγωνισμών; Ποιοι μηχανισμοί ελέγχου προτείνονται για τη διαχείριση/αποτροπή «ψευδών ειδήσεων» και ποιες επιπτώσεις εξουσίας προκαλούνται στο πλαίσιό τους; Κατά πόσο η επίκληση της «αντικειμενικής αλήθειας» οδηγεί βαθμιαία στην αποδοχή της ιδέας ύπαρξής της καθιστώντας τη «φυσική»; Μπορεί να υπάρξει λελογισμένη και αναστοχαστική στάθμιση των επιμέρους ανταγωνιστικών λόγων ή «καθεστώτων αλήθειας» και πώς μπορεί αυτή να μεθοδευθεί στο επίπεδο της επιστημονικής ανάλυσης του πολιτικού λόγου;

Το «Δίκτυο Ανάλυσης Πολιτικού Λόγου» της Ελληνικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήμης (ΕΕΠΕ) διοργάνωσε εκδήλωση στις 15-16 Δεκεμβρίου 2017 με αντικείμενο τον παραπάνω προβληματισμό στις εγχώριες και διεθνείς διαστάσεις του. Ενδεικτικά, οι θεματικοί άξονες της διημερίδας :

• Πρακτικές ταξινόμησης ενός πολιτικού λόγου ως «στρεβλωτικού» («δημαγωγικός», «λαϊκιστικός», «προπαγανδιστικός», κ.λπ.), στα ειδικά χαρακτηριστικά που του αποδίδονται, καθώς και στις ιδεολογικές και πολιτικές επιπτώσεις αυτής της πρακτικής.
• Προσπάθειες που αναλαμβάνονται ώστε να ελεγχθούν/αποτραπούν φαινόμενα «ψευδών ειδήσεων» (fake news) και τη σχετική συζήτηση που αναπτύσσεται στο χώρο μελέτης των ΜΜΕ και των επικοινωνιακών μηχανισμών στις ποικίλες μορφές και εκδοχές τους.
• Εξελίξεις που σημειώνονται στους πολιτικούς ανταγωνισμούς στις σύγχρονες συνθήκες, με αναφορά σε λόγους και ειδήσεις που παραποιούν/διαστρέφουν την «πραγματικότητα».
• Ζητήματα που έχουν να κάνουν με την ίδια τη θεωρητική παραγωγή, την προσέγγιση και επιστημονική μελέτη του (πολιτικού) λόγου στις σύγχρονες συνθήκες.

Οργάνωση και επιμέλεια Συμποσίου: Θωμάς Σιώμος (ΑΠΘ), Αντώνης Γαλανόπουλος (ΑΠΘ), Κατερίνα Νικολοπούλου (UAB), Έλενα Ψυλλάκου (ΕΚΠΑ).